يکي از مهم‌ترين تجهيزات رفاهي که جنبه عمومي پيدا کرده کولر و سيستم تهويه مطبوع است که همزمان با تغييرات اقليمي جديد و گرم‌تر شدن زمين، نياز به آن در سال‌هاي اخير بيش از پيش حس مي‌شود. 

با اين حال همه رانندگان از اين ابزار رفاهي در زمان مناسب بهره نمي‌برند. اين روزها بسياري از رانندگان حرفه‌اي را مي‌بينيم که همچنان درگير باورهاي غلط گذشته هستند و با توجيه‌هاي نه‌چندان علمي و استفاده نکردن از نعمت کولر خودرو، تحمل گرما را به جان مي‌خرند. در ادامه با نحوه کار، روش‌هاي نگهداري و راه‌هاي استفاده صحيح از کولر خودرو آشنا خواهيم شد.

اجزاي ​تشکيل‌دهنده کولر خودرو

کمپرسور: کمپرسور، دستگاه حرکت‌دهنده گاز مبرد در کولر اتومبيل است. اين قطعه حساس با گرداندن گاز در اجزاي سيستم در واقع شبيه به قلب مجموعه عمل مي‌کند. کمپرسور گاز مبرد را از اواپراتور به داخل کندانسور و سپس به کپسول خشک‌کننده و مجدد به داخل اواپراتور به حرکت درمي‌آورد. کمپرسورهايي که در سيستم‌هاي کولر اتومبيل به کار برده مي‌شوند، بايد خواصي از قبيل وزن و حجم متناسب با قدرت موتور داشته باشند تا هنگام نصب براحتي در محل مورد نظر جاگذاري شوند و بار اضافي بر موتور اتومبيل تحميل نکنند. 

کندانسور: کندانسور يکي از اجزايي است که وظيفه تبادل حرارت را به عهده دارد. کندانسور گرماي جذب شده توسط اواپراتور از گاز مبرد داخل سيستم را به هواي محيط خارج از کابين اتومبيل انتقال مي‌دهد. 

کپسول خشک‌کننده: کپسول خشک‌کننده به عنوان منبع ذخيره گاز مبرد و جاذب رطوبت گاز عمل مي‌کند. معمولا اين کپسول داراي يک سوئيچ ايمني است تا در مواقعي که فشار گاز از حد تعريف شده کمتري بيشتر شود، به طور خودکار جريان برق کمپرسور را قطع کند. روي اين کپسول دريچه‌اي شيشه‌اي براي رؤيت گاز وجود دارد. 

اواپراتور: يکي ديگر از قطعات اصلي سيستم کولر اتومبيل اواپراتور است. اواپراتور مجموعه‌اي از قطعات است که وظيفه کاهش گرماي هواي کابين خودرو را برعهده دارد. يکي ديگر از وظايف مهم اين قطعه، جذب رطوبت از هواي داخل کابين است. جريان سريع هواي ايجاد شده توسط فن الکتريکي با عبور از سطح کويل اواپراتور، سرماي ايجاد شده توسط کويل را از طريق کانال‌ها و دريچه‌هاي هدايت هوا به داخل کابين اتومبيل انتقال مي‌دهد. عمل ايجاد سرما توسط کويل اواپراتور باعث تقطير رطوبت هواي داخل کابين شده و قطرات آب ايجاد شده از طريق لوله مخصوصي به خارج از کابين اتومبيل منتقل مي‌شود. سيستم کولر اتومبيل داراي دو سوئيچ کنترلي است که يکي از آنها زماني که فشار گاز کم يا زياد باشد، کمپرسور را از مدار خارج کرده و ديگري از ايجاد يخ در داخل محفظه اواپراتور جلوگيري مي‌کند. کارکرد نامناسب هريک از اين دو سوئيچ، مي‌تواند باعث از کار افتادن کل سيستم شود. 

مجموعه لوله و شيلنگ: شيلنگ‌ها در سيستم تهويه مطبوع خودرو وظيفه ايجاد ارتباط بين اجزاي مختلف سيستم را بر عهده دارند. اين شيلنگ‌ها به دليل شرايط کاري خاص بايد از استانداردهاي خاصي برخوردار باشند. 

کليد A/C: اين قطعه در سيستم کولر خودرو وظيفه خاموش و روشن کردن کولر را بر عهده دارد که با شکل‌هاي متفاوت در خودروهاي مختلف وجود دارد. معمولا يک لامپ ال‌اي‌دي وظيفه نمايش حالت روشن يا خاموش اين سوئيچ را عهده‌دار است. لازم به ذکر است در بعضي خودروهاي روز دنيا، اين قطعه حذف شده و سيستم تهويه همراه با روشن کردن خودرو به حالت فعال در مي‌آيد و فقط دما بايد تنظيم شود. 

فن کولر: وقتي فن الکتريکي مورد استفاده قرار مي‌گيرد، مي‌توان آن را روي کندانسور يا روي رادياتور نصب کرد. اگر فن کندانسور جلوتر از رادياتور ماشين نصب شده باشد، در اين حالت فن به گونه‌اي نصب مي‌شود که هوا را از بيرون مکيده و روي سطح کندانسور مي‌‌دمد (وضعيت رانشي). در صورتي که فن کندانسور در پشت کندانسور و در مقابل موتور نصب شود، هوا را از روي سطح کندانسور مکيده و به سمت موتور مي‌دمد. 

شير انبساط: اين وسيله تعيين‌کننده ميزان صحيح گاز واردشونده از کندانسور به داخل اواپراتور از طريق يک فيلتر است. همچنين اين قطعه فشار مبرد را به طور ناگهاني کاهش مي‌دهد. هنگامي ‌که کمپرسور شروع به کار مي‌کند، شير انبساط باز شده و مبرد مايع با عبور از صافي مربوط به ورودي مايع پرفشار به گاز پرفشار تبديل مي‌شود. زماني که اواپراتور ميزان بيشتري مبرد نياز داشته باشد، شير انبساط اجازه مي‌دهد تا مبرد کم فشار مورد نياز به داخل کويل اواپراتور وارد شود. شير انبساط، برقرارکننده تعادل ميان بار گرم و خنک‌کنندگي بهينه اواپراتور است.

رابطه مصرف سوخت با روشن کردن کولر

سامانه تهويه مطبوع خودروها با يک تسمه به کمپرسور موتور متصل مي‌شود که هنگام استفاده از کولر، همزمان با افزايش فشار بيشتر به موتور مصرف سوخت نيز بيشتر مي‌شود. براساس نتايج به دست آمده از سوي کارشناسان خودروساز به طور متوسط چهار تا پنج اسب بخار از قدرت موتور براي راه‌‌اندازي و فعاليت سيستم تهويه مطبوع اختصاص پيدا مي‌کند. به همين دليل است که به طور محسوسي شاهد تنبل شدن موتور در حالت کولر روشن خواهيم بود. ميزان افزايش مصرف سوخت نيز در اين حالت به طور متوسط دو ليتر در هر صد کيلومتر بيشتر مي‌شود.

راهکارهايي براي استفاده بهينه از کولر خودرو

در ابتداي فصل گرما از سالم بودن کولر خودرو و کافي بودن فشار گاز آن مطمئن شويد. کولر خودرو فضايي مناسب براي رشد باکتري‌ها و قارچ‌هاست. بنابراين تميز يا تعويض کردن فيلترهاي تصفيه هواي سيستم تهويه، براي کاهش ابتلا به مشکلات ريوي و پوستي و همچنين براي بهره‌گيري بيشتر از سرماي کولر، ضروري است. استفاده از کولر در فضاي داخلي خودرو ميزان قارچ‌ها و آلودگي‌هاي هوا را تا 80 درصد کاهش مي‌دهد. 

　تا آنجا که ممکن است خودروي خود را زير آفتاب شديد پارک نکنيد. اگر مجبور شديد، موقع بازگشت ابتدا چند دقيقه‌اي شيشه‌ها را پايين بکشيد و دستگاه تهويه را بدون روشن کردن کولر روشن کنيد. حتي بهتر است کمي حرکت کنيد تا هوا عوض شود و گرماي داخل خودرو کمي متعادل شود. در اين صورت وقتي کولر را روشن کنيد فشار کمتري به آن وارد خواهد شد. 

　وقتي کولر مشغول کار است ـ بخصوص در خودروهاي کمتر از شش سيلندر ـ قدري از توان خودرو کاسته خواهد شد. در اين شرايط از حرکت با سرعت بالا، بويژه در مسيرهاي طولاني بپرهيزيد و بي‌جهت پدال گاز را فشار ندهيد. در غير اين صورت نه‌تنها به موتور خودرو فشار بيشتري وارد مي‌کنيد، بلکه مصرف سوخت را هم افزايش مي‌دهيد. 

　هنگام رانندگي در ترافيک شديد يا سربالايي‌هايي با شيب تند بهتر است کولر را چند دقيقه‌اي خاموش کنيد يا از درجات کمتر آن استفاده کنيد زيرا در اين شرايط موتور خودرو معمولا بيشتر تحت فشار است. 

　هنگام فعاليت کولر، حرکت با پنجره‌هاي باز توصيه نمي‌شود. بسته بودن پنجره‌ها فشار کمتري به کولر وارد مي‌کند و موجب کاهش چشمگير مصرف سوخت مي‌شود؛ ضمن آن که هواي خنک داخل خودرو در صورت باز بودن حتي يک پنجره به آساني و بسرعت از دست مي‌رود.

روش‌هاي نگهداري سيستم کولر

شيشه‌اي که در قسمت بالاي کپسول ذخيره و خشک‌کننده گاز تعبيه شده، براي مشاهده عبور گاز در مدار گاز سيستم است. هنگامي که گاز مايع در مدار به اندازه کافي وجود داشته باشد، عبور مايع سفيد رنگ پرفشار به همراه حباب‌هاي فراوان از زير شيشه به چشم مي‌خورد. اگر فقط حباب‌ها را به همراه کف کم فشار مي‌بينيد، گاز مايع در سيستم به‌اندازه کافي وجود ندارد و اگر حباب و مايع سفيد رنگ در مدار مشاهده نمي‌شود، سيستم کولر شما بدون گاز است. 

سيستم کولر را بدون گاز يا با گاز کم روشن نکنيد. در صورت رعايت نکردن اين موضوع به کمپرسور کولر آسيب خواهد رسيد. 

هنگام شارژ گاز، مطمئن شويد گاز داخل سيستم کولر شما با گاز ديگري به اشتباه مخلوط نشده باشد و همواره از گازي که با سيستم کولر اتومبيل شما سازگار است استفاده شود. 

مطمئن شويد لوله فاضلاب اواپراتور مسدود نشده باشد. در اين صورت آب جذب شده توسط اواپراتور به داخل اتاق اتومبيل نشت مي‌کند. 

دقت کنيد هنگام استارت زدن، سيستم کولر اتومبيل در حالت خاموش باشد. قبل از روشن کردن سيستم، بهتر است اجازه دهيد موتور اتومبيل کمي گرم شود. 

سيستم کولر اتومبيل را در سرعت و دور موتور بالا روشن نکنيد. بهترين زمان براي راه‌اندازي سيستم، قبل از حرکت يا در سرعت بسيار پايين است. البته خاموش کردن سيستم سرمايش در هر سرعتي بلامانع است و خطري به همراه نخواهد داشت.

انواع گازهاي موجود براي کولر خودرو

اولين گازي که براي کولر خودروها به کار گرفته شد آر 11 (R11) بود. در آن سال‌ها انواع محدودي از خودروها به کولر مجهز بودند و به همين دليل اين گاز نتوانست به صورت عمومي و همه‌گير مورد استفاده قرار بگيرد. نسل بعدي‌ که جايگزين آر 11 شد آر 12 نام گرفت و تا سال 1371/ 1992 براي تمام محصولات توليد شده به کار گرفته شد. اين گاز به دليل داشتن خواص مطلوب حرارتي و ترموديناميکي، روي فلزاتي همچون آلومينيوم، مس، آهن، فولاد و... اثر شيميايي نداشت و براحتي با روغن‌هاي معدني قابل استفاده بود. اين گاز به دليل اثر مخربي که بر محيط ‌زيست داشت، پس از مدتي طولاني از چرخه فعاليت خارج شد. پس از آن نوبت به گاز آر134اي (R134a) رسيد؛ گازي بي‌خطر با خاصيت جذب و انتقال سريع گرما. اين گاز غيرقابل اشتعال و غيرسمي است و پايداري شيميايي و حرارتي مناسبي در مجاورت سرما از خود نشان مي‌دهد. همچنين آر134اي هيچ گونه واکنشي نسبت به لايه ازن ندارد، اما مانند نسل‌هاي گذشته خود درصورت آزاد شدن در هوا باعث گرمايش زمين مي‌شود که البته ميزان آن بسيار کمتر از گذشتگان خود است.